Kukla haqqında esse
Bu əhvalat lap çoxdan olmuşdu: mənim uşaqlıq illərimdə, 50-ci illərdə. Bizim ailə dəmiryolçular sırasında idi, atam stansiya rəisi, dayılarım, əmim oğlanları və qardaşım bu peşə sahəsində çalışardılar.
Bakıya yolumuz tez-tez düşürdü qatarla. Dükanlara valideynlərimlə gəzdikcə uşaqlarmı, böyüklərmi– fərqi yox idi – maraqlı şeylərə baxardım. Anam yolunu məşhur və yeganə “Uşaq univermağına” apardı. (Bura hələ də durur, amma başqa təyinatla). İki şey diqqətimdən yayınmadı: kukla və kiçik velosiped. Bu və ya başqa şeylərdə mənimçün “füsünkar” mənzərə təsiri bağışlamaqda idi.
Anam əlimdən tutmuşdu ki, aza bilərəm, digəl axtar tap kəndli balasını. Sən demə, mağazanın ayrı-ayrı yerlərində də oyuncaqlar varmış: şüşədən, tənəkdən, taxtadan düzəldilmiş bir çox gözəl oyuncaqlar. Vitrinin qarşısında (çıxanda gözümə sataşmışdı) ən yaxşı, gözəgəlimli yerdə, ağ dəsmallar üzərində təxminən yarım metr hündürlükdə böyük kukla qoyulmuşdu. Kuklanın əyninə çəhrayı rəngli krep parçadan tikilmiş zərif paltar geyindirilmişdi. Başında qızıl sünbülləri, narın saçları, göy gözləri mənə “baxırdı”, eh, uşaqlıq həsrətindən doğan yaddaş!
Bu maraqlı oyuncaq satılmırdı, gələn gedənləri şirnikdirirdi, almağa həvəsləndirirdi. Mənim imkanım olsaydı xeyli vitrinin qabağında dayanar, qəribə kuklaya tamaşa edərdim. Xatırladım ki, neçə illərdən sonra Bakıya ali təhsil almağa gələndə həmin univermaq – mağazaya gəldim, vitrin yerindəydi, amma kukla yerində yox idi, sanki uşaqlıq xatirələrimdən kövrək bir vərəq itmişdi! İndi o gün üçün sual versəydim ki, vitrindəki həmin kuklanı satsaydılar alan tapılardımı? Ancaq bu imkana müəllimlər, həkimlər, nefçilər malik idilər...
Bu kuklaya, eləcə də başqa dükanlardakı kuklalara ən çox həsədlə baxan qızcığazlar idi ki, “cocuqlar” da deyilir. Bu uşaqlar Sabirin, Səhhətin, Şaiqin təsvir etdikləri deyildi, bağçada tərbiyə alan körpələrdi, elə vitrindəki kuklalar da.
O illərədə bir qızcığaz vardı, anası ilə “uşaq aləmi”nə gələndə qəmli və pərişan halda “xanım” adlandırdığı qəşəng kuklaya baxmaqdan özünü saxlamağı bacarmırdı, mat-mat baxırdı. Hələ bu kuklaya əli dəyməmişdi. Mağaza onun üçün sehirli aləmdi, kukla isə əfsanəvi bir xəyal kimi görünürdü. Ehtiyacdan hələ qurtarmamış ailələr və onların xüsusilə qızcığazlarının gözləri önündə nura bələnmiş, sərab kimi heyrət, ehtişam, səadət lövhələri canlanırdı. O qız uşaqlara xas həzin, sadədil bir fəhmlə, onu böyük kukladan nə qədər dərin uçurum ayırdığını duyurdu! Və pıçıldayırdı ki, belə “xanım qızcığaz”la oynamaq üçün gərək şahzadə olasan! O, qəşəng, güllü paltarlı sarışın saçlı, göy gözlü kuklanı seyr edir, düşünürdü ki, bu kukla necə də xoşbəxtdir! Baxışlarını “sehirli uşaq aləmi”ndən çəkmir, digər oyuncaqlara baxdıqca daha çox heyrətə dalırdı.
Həmin kukla tək deyildi, yan-yövrəsində kiçicik kuklalar da vardı, böyük kuklanın kənizləri idi, nağıllarda olduğu kimi. Qızın gözlərinə pərilər, mələklər qismində görünürdü. Satıcı isə ən xoşbəxt idi, kuklanın yanında idi. Bu zaman bir qadın nəsə soruşdu, aldığı cavabı eşitdi: – Əzizim, bax bu kukla, o birisindən daha gülməlidir, Baxın necə tərpənir, ciyildəyir, – deyib yanındakı uşağı özünə tərəf çəkdi, mehribanlıqla pıçıldadı: – Gəl kuklayla oynayaq. O mənim qızım olsun, mən də xanım. Mən ikimiz ona qonaq gedərik, doyunca baxarsan, danışdırarsan, hə? Saçlarını dararsan, yanaqlarından öpərsən, sığallarsan. O səsini çıxaracaq, sənə öz təşəkkürünü çatdıracaq. Nəhayət, mən deyəcəyəm: “Bu mənim kiçik qızımdır, indi balaca qızlar bir-birinə oxşayır. Səninsə saçların qaradır, gözlərin də qaradır, bu kuklanın isə...”
Kuklalar quşlara bənzərdi, onlar hər çör-çöpdən yuva tikirlər, siz uşaqlar kiçik kəsik parçalardan kukla qayırırsız. Hətta rənglədiyiniz kağızlardan! Qızcığazın evdə pişiyi vardı, onu hərdən bələyirdi kukla əvəzinə, pişik də bu qayğıya alışmışdı, xoşallanırdı. Laylanı eşidəndə xumarlanırdı...
Kukla qızlar üçün kövrək ehtiyaclardan biridir, habelə onlarda ən gözəl qadın hisslərinin mücəssəməsidir: oxşamaq, bəzəmək, geyindirmək, soyundurmaq, danlamaq, yatızdırmaq, oyatmq – qadının gələcəyi bunlarla bağlı olmurmu? Bu balaca qız(lar) arzuların qanadında danışa-danışa, gəlin cehizi hazırlaya-hazırlaya, əskiləri yuya-yuya, paltar, xırdaca don tikə-tikə körpə uşaq balaca qıza, balaca qız böyük qıza, böyük qız qadına çevrilir. Bəli, birinci uşaq sonuncu kukla deməkdir.
Mənim təsəvvürümdə kuklasız balaca qız uşaqsız qadına bənzər bir talesiz məxluqdur. Amma mənim qəhrəmanım balaca qızcığaz kuklasız qalmamışdı, kəsik parçalardan özü üçün qəşəng kukla düzəltmişdi.
2.
Kuklalar (gəlinciklər) harada yaranıb? – sualını tez-tez eşidirik tərbiyəçi müəllimlərdən, hətta tələbə qızlardan. Kuklanın tarixinə baxanda o, insanın ən qədim yoldaşlarından sayılır: həm ibtidai, həm də inkişaf etmiş xalqlarda görmək mümkündür. Misir, Yunanıstan, Roma kimi qədim sivilizasiyalarda da kuklalar olmuşdur.
Ehtimal ki, ilk kuklaları böyüklər yox, uşaqlar daş ocaq kimi təbii şeylərdən düzəltmişlər. Lakin insanların çoxu üçün kuklalar təkcə oyuncaq deyildir. Məsələn, Amerika hinduları arasında uşaq kuklası bütün materikin obrazı idi, ağacdan qayırırdılar. Kukla uşaqların dini ruhda tərbiyəsinin bir tərkib hissəsidir.
Yaponiyada bəsit uşaq kuklaları, deyək ki, yıxılmış söyüd ağacının budağından hazırlanardı: əyninə kağız paltar geyindirilirdi. Elə xalqlar vardı, kuklaya “günah keçisi” deyərdi. Belə ki, onu geyindirir, yedirir və analara verirdilər – kukla ilə bir canlı kimi davranırdılar ki, şər qüvvələri ailədəki uşaqlardan yayındırsınlar. Lakin bu cür “sehrli” kuklalardan savayı yapon qızlarının adi oynamaq üçün də kuklaları vardı.
İslam dini insanı təsvir etməyə qadağalar qoyurdu, lakin bizi müsəlman xalqları ərə gedən qızlara bəzəkli gəlin – kuklalar bağışlayardılar – bu, adət idi.
Kukla(lar) Afrikada da geniş yayılmışdır, amma ondan oynamq üçün deyil, müxtəlif rituallarda magiya məqsədiylə istifadə edirlər. Əlbəttə, bu hal bütün xalqlarda həyata keçirilmir.
Avropada da qədim dövrlərdən kuklalar əsasən dini rituallarda müqəddəslərin obrazları ilə, Milad bayramı ilə bağlı olurdu. Xristianlığın protestant məzhəbinin daşıyıcısı olan Avropa ölkələrində kuklalar katolik məzhəbli ölkələrdən daha tez adi oyuncaq sayılmağa başladı.
3.
Oğlan uşaqlarına kukla o dərəcədə də çatmır nəinki qızlara. Görünür, gələcəkdə kukla ilə oynayan qızlar gəlin olacaqlar, ocaq yandıracaqlar, dünyaya körpə gətirəcəklər və bu cocuqlara kukla verəcəklər əylənmək üçün, düşünmək üçün! Bəs oğlanlar nə fikirləşə bilərdi? Yəqin mən uşaqkən kukla ilə oynayanda bir anda, bir göz qırqımında böyümüşəm, yeniyetmə və gənc yaşlarıma çatmışam. Deməli, mənimlə bərabər kuklam da yaşa dolmuşdur. Bəs nə qalır? Axı biz uşaqlıqdan bir-birimizi sevmişik! Deməli, bu əyləncəli kukla indi gəlin olubdur. Bir zaman isə gəlincik idi. Məntiqlə, “gəlincik” adını doğrultmur, “kukla” isə bir əyləncə obyektidir: oynasınlar, şənlənsinlər və düşünsünlər. Belə bir məntiqdən yanaşsaq, gəlinciklə kukla arasında paradoksluq yarana bilər...
Kukla uşaq – körpə üçün danışan, hərəkətdə olan canlıdır, amma varlıq deyil. Uşaq bu “varlığa” ağıl, xarakter, hiss vermək istəyir və düşünür ki, nə üçün belə olmasın? Bu cocuğun daxilindən gələn kövrək tələbatdır. Əlbəttə, bunu anadangəlmə kimi qəbul etməməliyik. Kuklaya olan bu münasibət uşağın özəl həyatında ilk təmasda olduğu cansız əşyadır, amma dilimlənmiş parçadan düzəldilmiş kukla deyil!
Uşaq nə fikirləşəcəyini, nə deyəcəyini və nə cavab alacağını kuklasından umur. O, niyə bunları anasından soruşmur? Yox, uşağın öz daxili aləmi var ki, heç kəsə, hətta anasına sirdir. Və bu yanaşma baxımından o, yalnız kuklaya ürəyini aça bilər. Qəribə deyilmi? Və həm də qəribədir ki, kukla ilə yatıb durur! Kövrəkliyə bax: axşam anasının süd qoxulu ağuşunda yatacaq və bu həsrətli gözlər uşaq – kuklasını qolları arasına alır, hətta ona “laylay” deyir. Möcüzə! Hansı instinqdir bu? Analıqmı? Bəli! Oğlan uşaqlarına isə bu hissləri şamil edə bilmərik. Onları az sonra kukla maraqlandırmır. Əsla: maşın, qladiator, dəbilqə, əsgər... diqqətindədir, hətta qılıncın bədəninə dilimlənmiş parçalar geyindirib “kukla” düzəldir. Onlar kişi cinsinə məxsus psixologiyadır.
Kuklaya münasibət həyatda ilk dəfə təmasda olduğu ilk cansız əşyadır, lakin onu danışdırmalıdır. Bu kuklanı usta dünyaya “gətirmişdir” ki, balaca uşaqlar onunla dil tapsın, suallar versin və darıxmağa qoymasın.
Bağçaya yenicə qədəm qoyan uşaq özüylə o kuklanı da gətirir, əzizləyir, “korluq” çəkməyə qoymur. Tərbiyəçi kənardan müşahidə aparır, kuklası ilə dil tapan uşağın öz dünyasını yaratdığına sevinir, bəlkə də balacalıq illərini xatırlayır.
Kukla sadəcə əylənmək üçün düzəldilmiş cansız əşya deyil, onu hazırlayıb satırlar, irisini, böyüyünü vitrinə çıxardırlar: kuklanın elə uşağın özü boydası da var. Maraqlı odur həmin kukla nə qədər geyimli-keçimli olsa da uşaq onu soyundurur, bər-bəzəkli paltarını kənara atır və başlayır öz zövqü ilə müxtəlif parça tikələrdən hazırladığı paltarlarla geyindirməyə. Və güman ki, kövrək, bəlkə də mənasını anlamadığı hisslərini yaşamağa. Daha onun üçün qəribsəmir, qoyur bir kənara. Kuklasına nəğmə oxumur, bircə “Şirin yuxu aparsın səni” pıçıldayır. Özü isə rəngli televizorun ekranına baxışlarını göndərir. Nə görsə yaxşıdır: özü yaşda qızlara aparıcı xanım qəribə-qəribə suallar verir. Cavablarını anasına versə o xanim – aciz qalır! Belə də cavablar olar? – Sualları ekrandakı xanıma tuşlayır.
– Onların kuklası bəs hanı? – Gileylənir öz-özünə: – İndi onların kuklası darıxır, ağlayır. Buraxın getsin kuklalarının yanına.
Belə sualları böyüklərə verin də! Onlar hələ uşaqdılar axı! Kuklaları var!
O uşaqlar məgər gəlinciklərdir ki, siz...
Ekran işıqlı ömrünü söndürür, başqa verlişə işıq düşür.
Qayıdır kuklasının yanına. O, darıxmışdır, sıxır ağuşuna. Kirpiklərində mürgü çapalayır.
– Tez yat, sabah da erkən oyan. Axı...