İran Türkiyədəki zəlzələdən "ilhamlanaraq" Avropaya qaz ixracatçısı olmaq eşqinə düşüb

Türkiyədə və Suriyanın ona qonşu ərazilərində əhəmiyyətli dağıntılara səbəb olan və minimum neçə min insanın həyatına son qoyan güclü zəlzələ, süni şəkildə tətiklənmiş təbii zəlzələ və Amerikanın əlində olan tektonik silahla bağlı fərziyyələrə səbəb oldu. Məsələn, Moskva Dövlət Universitetinin seysmologiya laboratoriyasının dosenti Anna Lyusina hesab edir ki, insanlar "induksiya sayəsində zəlzələlər"i yaratmağı artıq tam öyrəniblər. Burada bir haşiyə çıxaraq deyək ki, "induksiya maqnit sahəsinin təsirindən elektrik sahəsinin yaranması"dır.

Lyusinanın fikrincə, güclü çökmə fəlakətə səbəb ola bilər, "baxmayaraq ki, belə təhlükəli bölgələrdə zəlzələlər 30 ildən bir baş verə bilər". Amma belə görünür ki, üstünə sirr pərdəsi çəkilmiş xaricdən qaynaqlanan təsir versiyası marginal olaraq qalacaq. Eyni zamanda, 1999-cu il avqustun 17-də baş vermiş dağıdıcı İzmit zəlzələsini nəzərə alsaq, ehtimal etmək olar ki, qərb ölkələrinin baş konsulluqlarının İstanbulu mümkün terror aktı bəhanəsi ilə tələsik tərk etməsi məhz seysmik təhlükəli zonada növbəti silsilə təkanlar ərəfəsində ehtiyat tədbirləri ilə diktə oluna bilərdi. Bəs belə genişmiqyaslı təbii fəlakətin hazırkı Ərdoğan hökumətinin Türkiyəni makro-regional qaz qovşağına çevirmək planlarının həyata keçirilməsinə təsir edəcəyi şübhəsizdir. Türkiyənin dövlət boru kəməri operatoru Botaş artıq ölkənin zərər çəkmiş cənub bölgələrində boru kəmərləri ilə qaz nəqlinin dayandırıldığını elan edib. Zəlzələnin yerli tərəfdaşlarla birlikdə “Qazprom”un Türkiyə ərazisində qaz qovşağı tikməsinə qarşı çıxan Bayden administrasiyasının "əlinə oynayacağı" ehtimal edilir. “Şimal axını II”nin partladılmasından sonra perspektivli Rusiya-Türkiyə layihəsini "tormozlamaq" istəyənlər kifayət qədərdir. Xatırladaq ki, 2022-ci il sentyabrın 22-də Rusiya FSB-si Türkiyə və Avropanı enerji ilə təmin edən neft-qaz kompleksində Ukrayna xüsusi xidmət orqanlarının terror aktının qarşısının alındığını bildirmişdi. Oktyabrın 10-da Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvləri ilə operativ müşavirədə Vladimir Putin “ölkədə elektrik enerjisi obyektlərinə və qaz nəqli infrastrukturuna qarşı bir sıra terror aktları və analoji cinayətlərə cəhd", “Türk axını” qaz nəqli sisteminin hissələri”ndə, o cümlədən dövlətlərin təhlükəsizliyini pozmaq cəhdini xatırladıb. Rusiyanın Avropa ilə enerji ticarətinin kəskin azalması fonunda qaz qovşağı ideyası təkcə “Qazprom” məhsullarının deyil, həm də digər ölkələrdən, o cümlədən Qərbin ciddi sanksiyalarına məruz qalan İrandan mavi yanacağın ixracı gümanlarını artırır... "İraqdan, Türkmənistandan TANAP vasitəsilə qazı Avropaya nəql etmək imkanımız olacaq. Mən bəzi avropalı və amerikalı həmkarlarıma təklif etdim ki, nə vaxtsa İrandan qaz nəqlini bu enerji xəritəsinə daxil etmək mümkün olacaq”, deyə Türkiyə prezidentinin sözçüsü İbrahim Kalın yanvarın 15-də jurnalistlərə bildirmişdi.
Şübhə yoxdur ki, belə bir təklif təkcə cənab Kalının birbaşa rəhbəri ilə deyil, İran tərəfi ilə də razılaşdırılmışdı. Yanvarın 9-da Botaş texniki nasazlıqlar və qışda tələbatın pik həddə çatması ərəfəsində Türkiyəyə İran qazının tədarükünü 70% azaltdığını açıqlayıb. İran Rusiyadan sonra bu ölkəyə ikinci qaz tədarükçüsüdür və türklər artıq sənaye sektoruna elektrik enerjisinin verilməsini ciddi şəkildə azaltmalı olublar. İran hakimiyyəti Türkiyəyə öz qazının tədarükünü 70% azalmaqla indi onsuz da çətin vəziyyətdə olan Türkiyə iqtisadiyyatına asanlıqla zərbə vura biləcəklərini nümayiş etdirir. 
Hələ 2014-cü ildə Brüsselin Moskvaya qarşı “Krım” sanksiyalarını tətbiq etməsindən sonra İranın o zamankı prezidenti Həsən Ruhani BMT Baş Assambleyasının kuluarlarında avstriyalı həmkarı Haynts Fişerlə görüşündə ölkəsinin “Avropa üçün ildə 10-20 milyard kubmetr həcmində “etibarlı qaz mənbəyinə çevrilə biləcəyini” söyləyib. 2022-ci ilin mayında İranın neft nazirinin müavini Məcid Çegeni bəyan etmişdi ki, İran “... qazın Avropaya ixracı imkanlarını nəzərdən keçirir. Biz bu məsələni araşdırırıq, lakin hələ ki, heç bir nəticəyə gəlməmişik. İran həmişə enerji diplomatiyasının inkişafı və bazarın genişləndirilməsinin tərəfdarı olub”. İranın Türkiyəyə ixrac etdiyi qaz kəmərinin TANAP qaz kəməri ilə (“Cənub Qaz Dəhlizi”nin Azərbaycan-Gürcüstan-Türkiyə-Yunanıstanla sərhəd xətti üzrə bir hissəsi) Ərzurumda hipotetik birləşməsi (bu həm də seysmik təhlükəli zonadır) İran qazının Cənubi Avropaya çatdırılmasına imkan verir. İran qazının ixracına qarşı Brüsseldən birbaşa sanksiyalar yoxdur. İran təqvim ilinin altı ayının nəticələrinə görə (martın 21-dən sentyabrın 22-dək) ​​2022-ci ildə İrandan mavi yanacağın ixracı ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 22% artıb. İlkin məlumatlara görə, 2022-ci ildə bu rəqəm ən azı 17 milyard kubmetr təşkil edib. İran qazının ən böyük idxalçısı Türkiyədir (xarici tədarüklərin həcminin 45%-ə qədəri) və ixrac boru kəmərinin imkanlarından təxminən 20% kifayət qədər istifadə olunmur ki, bu da İran qazının TANAP boru kəmərinə daxil edilməsi üçün sadəcə potensial ehtiyatdır.
Nəzəri cəhətdən TANAP-ı Xəzər dənizinin şərq sahilindəki “Şahdəniz” yatağından hasil edilən qazla təmin edən Azərbaycan ərazisindən keçən eyni marşruta İran qazını da daxil etmək olar. Söhbət hələ sovet dövründə, 1970-ci ildə istifadəyə verilmiş mövcud İran-Azərbaycan-RF boru kəmərindən gedir (2017-ci ildən buraya qaz Türkmənistandan verilir). Bununla belə, qonşu İranla Azərbaycan arasında kənardan alovlanan münaqişə belə bir perspektivi çətin ki, yaxınlaşdırsın və bu, İran qazının Avropaya ixracının “türk” variantından daha "sərfəli" edir. Daha bir nüans-2011-ci ildə “ərəb baharı”nın sarsıntıları ərəfəsində imzalanmış İrandan İraq və Suriyaya qaz kəmərinin çəkilməsi ilə bağlı hələ də reallaşdırılmamış Anlaşma Memorandumu qüvvədə qalır. Rusiya Federasiyasının Yanacaq-Enerji Kompleksi XDİ-nin məlumatlarına görə (2022-ci il avqust), hətta bu qaz kəmərinin “Livana və Türkiyə vasitəsilə Avropa ölkələrinə mümkün uzadılması” variantı da nəzərdən keçirilib; qaz kəmərinin ümumi uzunluğu 5,6 min km, ötürmə qabiliyyəti 40 milyard kubmetrə qədər olmalıdır. Bəzi məlumatlara görə, yuxarıda adı çəkilən arteriyanın İran-İraq sektoru tikilib və sınaq rejimində işləyir - bu, haqqında söhbət gedən həmin İran-İraq qaz kəməridir.
“Türkiyədə yeraltı anbarlar var ki, bufer elementləri kimi istifadə olunmalı və qazın bir hissəsini orada saxlamalı idi ki, bazarda satıla bilsin. Bir çox cəhətdən mərkəz virtual olaraq mövcud olacaq – qaz Türkiyəyə gəlir və orada mülkiyyəti “Qazprom”dan bəzi xarici şirkətlərə dəyişir. Hələlik Türkiyəyə yeni qaz kəmərinin çəkilməsi belə planlaşdırılmayıb”, – Maliyyə Universitetinin analitiki İqor Yuşkov deyir. Onun fikrincə, indi partnyorlar bəlkə də iqtisadi vəziyyətə və ölkənin bərpası zərurətinə istinad edərək əlavə endirim tələb edəcəklər. Danışıqlar prosesində çətinliklər yarana bilər, lakin Ankara hələ də mərkəzdə maraqlıdır. Yeri gəlmişkən, İqor Yuşkovun sözlərindən də bəlli olur ki, Rusiya öz qazının başqa ad altında satılmasının yolunu tapıb. 
Xatırladaq ki, Ərdoğan, deyəsən, “Qazprom”dan qaza 25% endirim əldə etməyib, Türkiyədə iqtisadi vəziyyət indi kəskin şəkildə pisləşib və dövlət başçısının qərarı ilə ümumi seçkilər iyun ayından may ayına keçirilib. Müxalifətin hökumətə, o cümlədən prezidentin yaxın çevrəsinə bağlı iri tərtibatçılara hücum etmək fürsətini əldən verəcəyi ehtimalı azdır. İstənilən halda, enerji üzrə Rusiya-Türkiyə dialoqu şübhəli “xeyriyyəçilik” deyil, yalnız qarşılıqlı fayda prinsipinə əsaslana bilər. Əgər Türkiyə iqtisadi üstünlükləri ilə yanaşı, Avropa üçün əhəmiyyətini artırmağa çalışırsa, o zaman Rusiya tərəfi sanksiyalar təzyiqinin mənfi nəticələrini yumşaltmaqda və ixrac gəlirlərini dövlət büdcəsinin sabitliyinə təminat verən səviyyədə saxlamaqda maraqlıdır. 

Bütün yazılanlardan belə bir nəticə çıxır ki, Türkiyə ilə Azərbaycanın Avropanın "qaz dərdinə dərman olması" kimlərinsə xoşuna gəlmədi və məhz bu məqamda zəlzələ də Türkiyə-Azərbaycan tandeminin bədxahlarının işinə yaradı. Türkiyə-Azərbaycan tandeminin Avropanı qazla təmin etmək və bu yolda daha üst səviyyəli oyunçu olmaq üçün böyük səylərlə ərsəyə gətirdikləri layihələr "zəlzələnin müəlliflərinin güdazına getdi". Vəziyyəti daha aydın təsəvvür etmək və baş verənlərin təfərrüatına varmaq üçün Türkiyədəki zəlzələdə yolların hansı duruma düşdüyünə baxmaq kifayətdir. Zəlzələnin mütləq şəkildə təbii səbəblərdən qaynaqlandığına israrla təkid etmək, insanları buna inandırmaq, əksini düşünənləri də "konspirasiya nəzəriyyəçisi" kimi damğalamaq istəyənlərə isə demək istəyirəm ki, Türkiyənin hazırkı durumunda bu zəlzələnin təsadüf olmasını düşünmək ən azı sadəlövhlükdür. Düşünün ki, zəlzələdən bir neçə gün əvvəl xarici ölkələr təcili nümayəndəliklərini çıxarırlar və digərlərinə də çağırış edirlər. Sonra fevralın 3-də ABŞ-a məxsus hərbi gəmi gəlir, sonra Frank Hoogerbeets adlı elm adamı fevralın 3-də Türkiyənin mərkəzi və qərb istiqamətlərində zəlzələ olacağına dair tvit paylaşır. Bunlardan sonra isə əcaib-qəraib işiqlı görüntülərin ardınca yer titrəməyə başlayır və içini çölə tökür. Zəlzələnin səhəri günü fevralın 7-də ABŞ-ın "USS Nitze" adlı Destroyer-məhvedici gəmisi Qara dənizdə görülür. ABŞ-ın Türkiyədəki səfiri Ceff Flake və ABŞ-ın İstanbuldakı Baş Konsulluğu Julie Eadeh bu gəmiyə baş çəkib və bir neçə saat orada olublar. Səfir gəminin Rusiya və Ukrayna arasında davam edən müharibə arasında heç bir bağlantıya dair izah verməyib. Daha doğrusu, Fleyk səfəri NATO əlaqələrini gücləndirmək üçün bir fürsət kimi qiymətləndirib. Maraqlıdır, hərbi gəminin səfəri NATO əlaqələrini necə gücləndirir? Həm də zəlzələ müddətində...Səfir Ceff Flake 6-cı Donanmanın xəbər relizində "Türkiyə çox dəyərli NATO müttəfiqidir. Nitzenin (yəni bu gəminin) səfəri Türkiyə ilə uzunmüddətli və həyati vacib tərəfdaşlığımızı daha da gücləndirmək üçün bir fürsətdir”, deyə açıqlama verib. Üstəlik, ABŞ bu yaxınlarda Ankaraya Türkiyənin Rusiyaya ixracatı ilə bağlı xəbərdarlıq edib. İxraclara kimyəvi maddələr, mikroçiplər və Moskvanın Ukraynadakı müharibəsində istifadə oluna biləcək digər məhsullar daxildir.
Və bütün baş verənlərdən sonra İran Türkiyənin zəlzələ nəticəsində düşdüyü durumdan "ilhamlanaraq" Avropaya qaz ixracatçısı olmaq eşqinə düşür. Əgər güman etsək ki, böyük ehtimalla zəlzələ həngaməsinin müəllifi ABŞ ilə Vatikandır o zaman Türkiyəyə qarşı İranı dəstəkləməyin hər iki tərəfin marağında olduğunu güman edə bilərik. İran-ABŞ atışmasının üzdə olan fraqmentlərinə baxmayın, piştaxta altında sünni dünyasına, xüsusilə də ram olmayan Türkiyəyə qarşı İranın timsalında xoxan lazımdır və Vaşqinton bunun İran olmasının əlehyinə deyil.       
Ülviyyə, Hurriyyet.az