Dünyanı xofa salan “peycer əməliyyatı”… - TƏHLİL

Daha hansı ölkədə peycerlər, elektromobillər, skuterlər, elektrobuslar, ağıllı smartfonlar və s. kütləvi şəkildə partladıla bilər?!

Ötən həftə dünya mediasının diqqətini Livanda baş verən əməliyyatlar cəlb etdi. Əslində, bunu hərbi əməliyyat adlandırmaq da yerinə düşər. Hansı ki, bu əməliyyatlar zamanı “Hizbullah”a yaxın şəxslərin, guya, təhlükəsizlik məqsədilə istifadə etməyə üstünlük verdikləri peycerlər partladıldı.

Livan və Suriyada yaşanan partlayışlar nəticəsində 3 mindən çox insan yaralandı. Livanın Səhiyyə Nazirliyi 12 nəfərin öldüyünü, 200-dən çox insanın yaralandığını və vəziyyətinin ağır olduğunu açıqladı. Qurbanlar arasında İranın Beyrutdakı səfiri də var idi. Belə ki, İranın diplomatik missiyasının rəhbərinin gözünü itirdiyini deyirlər.

Partlayışlardan sonra insanlar xəstəxanalara axışdı. İqtisadi-siyasi böhran yaşayan Livanda tibb müəssisələri qısa müddətdə öz imkanlarından artıq işləməyə başladı.

Partlayış qurbanlarının müalicə olunduğu xəstəxanalardakı yaralıların yaxınları bildirdilər ki, peycerə əvvəlcə mesaj gəlir və onu oxumaq üçün cihazı üzə yaxınlaşdıranda partlayış baş verir. Buna görə də qurbanların əksəriyyəti üz və əllərindən xəsarət alıb.

Bu hücumun necə mümkün olduğuna dair bir çox nəzəriyyə və fərziyyələr irəli sürüldü. Bəziləri İsrailin peycerlərə kənardan müdaxilə etdiyini və batareyaların partlamasına səbəb olduğunu deyir. Başqa bir versiyaya görə, “Hizbullah”ın peycerlər sifariş etdiyini öyrənən MOSSAD öncədən cihazların içərisinə partlayıcı yerləşdiribmiş. Eləcə də Tayvanda bir şirkət tərəfindən alınan peycerlərə partladılmamışdan əvvəl daşınma zamanı boşaldıldığı üçüncü ölkədə müdaxilə olunduğu iddia edilir. Tayvan şirkəti özünə haqq qazandırmağa çalışsa da, burada söhbətin hansı üçüncü ölkədən getdiyi barədə hələlik məlumat yoxdur.

Hücumdan dərhal sonra Rusiya ittihamla çıxış etdi. BMT isə “Hizbullah” və İsrail arasında gərginliyin artmasından narahat olduğunu bildirib.

Təbii ki, baş verənlər Amerika və Avropa mediasında ciddi müzakirə olundu. Vaşinqton bu ruhda bir bəyanat verdi: "Bizim bununla heç bir əlaqəmiz yoxdur, məsələ ilə bağlı məlumat toplayırıq". “Hizbullah” hücumdan sonra bəyanat yayaraq, “Bunun əvəzini İsrail ödəyəcək” ifadəsini işlətdi.

Şübhəsiz, çox mürəkkəb üsullarla həyata keçirilən bu əməliyyat keçən il oktyabrın 7-də HƏMAS-ın İsrail yaşayış məntəqələrinə hücumundan sonra başlayan dövrdə bölgədə gərginliyin daha da artmasına səbəb oldu. İndi Qəzza zolağında atəşkəslə belə aradan qaldırıla bilməyən gərginlik, Livan başda olmaqla, bütün tərəfləri içinə alıb. Bir neçə aydır ki, “Hizbullah”la müharibə vəziyyətində olan İsrail artıq toqquşmaların təkcə “Hizbullah”la məhdudlaşmayacağını və bütün Livana yayıla biləcəyi ilə bağlı açıqlamalar verir. Regional medianın xəbərlərinə görə, İsrail yaxın 4-6 həftə ərzində Livana qarşı böyük hücuma hazırlaşır.

Son həftələrdə bu rubrikada İsrailin şimal sərhədində “Hizbullah” və cənub sərhədində HƏMAS ilə davam edən toqquşmaların gedişatını dəyişdirmək üçün yeni strategiya hazırladığı bildirilir. Bu yeni strategiya çərçivəsində İsrail İrandan “Hizbullah” və HƏMAS-a gedən logistika yolunu kəsmək istəyir. Bu baxımdan, bir müddətdir ki, sözügedən marşrutun keçdiyi Suriya və Livana hücumların artması gözlənilirdi.

İsrailin ən yeni hədəfi olan Livan aylardır gərgin vəziyyəti nizamlamağa çalışsa da, beynəlxalq ictimaiyyət və region ölkələri də danışıqlar təşəbbüslərini gücləndiriblər.

Türkiyə nəşri olan “Evrensel” yazır ki, peycerləri partlatmaq üçün tərtib olunmuş çox mürəkkəb əməliyyat İsrail və “Hizbullah” arasında gərginliyin daha da artmasına səbəb olub. İsrail üçün yeni hədəfə çevrilən Livan, ABŞ-ın “buna heç bir aidiyyəti” olmadığı halda hər şeyi həll etməyə çalışır və aktiv şəkildə məlumat toplayır. Atəşkəs əldə etmək isə getdikcə çətinləşir.

Sözsüz ki, İranın önəmli silahlı gücü olan SEPAH da bütün döyüşçülərinə hər cür radio rabitəsindən istifadəni dayandırmağı əmr edib. Bunu “Reuters” İranın təhlükəsizlik mənbələrinə istinadən xəbər verir. Mənbələr bildirib ki, “Hizbullah” yaraqlılarının peycer və radio ötürücülərinin partladılmasından sonra SEPAH istifadə edilən bütün cihazları yoxlamaq üçün genişmiqyaslı əməliyyata başlayıb. Onun sözlərinə görə, SEPAH-ın istifadə etdiyi cihazların əksəriyyəti Çin və ya Rusiya istehsalıdır.

Bundan əlavə, mənbələr bildiriblər ki, SEPAH İsrailin təşkilata nüfuz etməyə çalışacağına dair narahatlıqlar səbəbindən bütün yaraqlıların bioqrafik məlumat yoxlamalarına başlayıb. Təşkilat eləcə də yaraqlıların bank hesablarını, onların dünya üzrə səyahət tarixçələrini, eləcə də ailə üzvlərini yoxlayır.

Ümumilikdə isə bu insident göstərdi ki, ağıllı smartfonlarla müqayisədə köhnə texnologiyalara dönüş heç nəyə zəmanət vermir və bu, bir daha kibertəhlükəszlikk problemini ön plana çıxarır. Eləcə də dünyanın yeni texnoloji inkişaf trendi olan, əsas iş mahiyyətini litium batareyalarının təşkil etdiyi elektriklə işləyən nəqliyyat vasitələrindən - avtomobildən, skuterlərdən, elektrobuslardan tutmuş telefonlara, elektron siqaretlərə qədər həyatımıza sirayət etmiş cihazlar nəinki təhlükəsizlik, hətta həyati önəm kəsb edir! Yəni belə anlaşılır ki, indiyə qədər yanacaqla işləyən avtomobillərin təbiətə zərərli olduğunu aşılayan təbliğat – təşviqat dünyanı yanlış istiqamətə yönləndirib və insanlığın mənfəətinə yox, hansısa güclərin mənfəətinə çalışıb.

Bəşəriyyətin yeni inkişaf trendi olan elektrikli avadanlıqlara tam keçid bir sıra mətbu nəşrlər tərəfindən araşdırılıb. Məsələn, VNIIPO tərəfindən hər il nəşr olunan "Yanğın və Yanğın Təhlükəsizliyi" statistik toplusunda elektron siqaretlər, mobil telefonlar, elektrik skuterləri və s. "digər məhsullar, cihazlar", lakin elektrik avadanlıqlarının müəyyən edilmiş tətbiqi sahəsində yanğın vəziyyətinin pisləşməsini və ya yaxşılaşmasını ortaya qoyan statistik göstəricilər cədvəli var. Qeyd olunur ki, XX-ci əsrin 70-ci illərindən Litium-ion batareyalarının inkişafı sürətlə irəlilədi. Enerji yükləyicisi kimi litium ionlarından istifadə edən təkrar doldurulan batareyaların ilk modelləri metal litiumdan hazırlanmış anod, titan disulfid və ya molibden disulfiddən hazırlanmış katodlu batareyalar olub. Daha sonra, 1980-ci illərdə, katod materialı litiyalaşdırılmış kobalt oksidə (LiCoO2) dəyişdirildi. Bu tip akkumulyatorlar yüksək yanğın təhlükəsi yaradırdı, çünki onların doldurulması zamanı anodda yığılan litium ionları dendritlər (metal bığlar) adlanan ağaca bənzər strukturlar əmələ gətirirdi. Batareyanın təkrar doldurulma dövrləri nəticəsində dendritlərin aktiv böyüməsi və mənfi və müsbət elektrodlar arasında ayırıcı təbəqənin (separator4) zədələnməsi baş verdi. Bu, böyük miqdarda istilik yayılması ilə batareyanın qəfil boşalmasına (qısa qapanma) gətirib çıxardı. Temperatur 70-90 °C-ə çatdıqda, litium müxtəlif yanan qazların buraxılması ilə elektrolitlə (litium duzlarının məhlulu) qarşılıqlı təsir göstərməyə başladı. Reaksiya prosesi batareya qutusunun daha da istiləşməsinə kömək etdi və temperatur 180 ° C-ə çatdıqda, kobalt oksidi (katod) litium ilə reaksiya verən oksigeni buraxaraq parçalanmağa başladı. Sonuncu, avtomatik alovlanma temperaturuna (179 ° C5-dən) çatdıqdan sonra yanmağa başladı, qazların buraxılmasını artırdı və korpusun içərisində temperaturu artırmağa davam etdi. Nəhayət, batareya qutusunda zədələnmə baş verdi, ardınca alov və ya partlayış baş verdi.

Anod səthində dendritlərin əmələ gəlməsi ilə mübarizə cəhdləri bu günə qədər davam edir. Bu məqsədlər üçün alimlər elektrolit və litium metal anodun interfeysində müxtəlif növ örtüklərdən (plyonkalardan) istifadə etməklə, təbii passiv təbəqənin xüsusiyyətlərini yaxşılaşdırmaqla “metal bığlar”ın əmələ gəlməsini aradan qaldırmaq və ya yavaşlatmaq yollarını axtarırlar. Bərk elektrolit interfeysi litium-ion batareyasının ilkin doldurulması zamanı əmələ gəlir. Bəzi tədqiqatlarda akkumulyator elementlərinin təzyiqini (sıxlaşmasını) 350 kPa-a qədər artırmaqla dendritlərin əmələ gəlməsini və litiumun anod səthində demək olar ki, ideal paylanmasını aradan qaldırmaq mümkün olmuşdur. Dendritin böyüməsi səbəbindən qısaqapanma ehtimalını azaltmaq üçün təqdim olunan üsullar müasir elektrik nəqliyyat vasitələrinin gələcək inkişafı üçün vacibdir. Axı, litium metal anodlu batareyalar, qrafitdən hazırlanmış oxşar batareyalarla müqayisədə daha az çəkiyə malikdir və nəticədə avtomobilin ümumi çəkisinə təsir edəcəkdir.

1990-cı illərdə litium metal anod materialının qrafitə dəyişdirilməsi litium-ion batareyalarının yanğın təhlükəsini qismən azaltdı, lakin tamamilə aradan qaldırmadı. Dendritlərin əmələ gəlməsi başa çatdı, lakin daxili mexaniki qüsurlar və keyfiyyətsiz yığılma, həmçinin batareyanın doldurulması prosesində elektrolitin həddindən artıq istiləşməsi olduqda "özünü sürətləndirmə" reaksiyası baş verdi.

Müasir araşdırmalar onda israr edir ki, bütün müasir litium-ion batareya növləri yüksək yanğın təhlükəsi yaratmır. Bunlara LiCoO2 əvəzinə katodun litium dəmir fosfat LiFePO4 və ya litium manqan şpinel LiMn2O4-dən hazırlandığı batareya variantları daxildir. Bu tip akkumulyatorlar daha ucuz, daha az zəhərli, daha istiliyə davamlı və ekoloji cəhətdən təmizdir. Yanğın təhlükəsizliyi nöqteyi-nəzərindən bu akkumulyatorlar alovlanmadığı və partlamadığı üçün istifadə üçün ən üstündür. Amma…

Bu görüş qəbul olunsa da, praktikada görünür ki, məsələ o qədər də sadə və bəsit deyil. Yəni litium-ion batareyaları hər kəsin düşündüyü qədər təhlükəsiz deyil və yanğın təhlükəsi yarada bilər…

Bundan başqa, bir müddət öncə Avstraliyanın Viktoriya ştatında dünyanın ən böyük enerji anbarı olan “Tesla Megapacks”da yanğın baş verdi. Bu da litium-ion batareyaların nə qədər təhlükəli, yaxud təhlükəsiz olduğu sualını yenidən gündəmə gətirib.

Avstraliyanın “EcoGeneration” saytındakı məqalədə qeyd edilir ki, bu cür batareyalar həqiqətən də müəyyən şəraitdə yanmağa meyllidirlər. Əsasən hazırlandıqları tərkibinə görə, litium-ion batareyanın bəzi alışan elementləri sadalanır. Məsələn, litium ionlarının keçdiyi maye elektrolit yaxşı yanır. Anoddakı qrafit və batareyanın izolyasiyasındakı plastiklə eynidir.

Bəs batareyalarda yanğın necə başlayır? “Bu, optimal iş şəraiti pozulduqda baş verir”, - deyən Avstraliya Milli Universitetinin dosenti və ANU batareyalarının saxlanması və şəbəkə inteqrasiyası proqramında akkumulyator materialları tədqiqatının rəhbəri Aleksey Qluşenkov prosesi belə izah edir:

“Batareyalar həddindən artıq istiləşməyə və həddindən artıq yüklənməyə həssasdır. Həddindən artıq istiləşmə əvvəlcə bir batareya hüceyrəsində baş verir, lakin tez bir zamanda paketdəki bütün digər hüceyrələrə yayıla bilər. Batareya istehsalçıları bunun baş vermə ehtimalını minimuma endirməyə çalışırlar. Təəssüf ki, “Tesla Megapack” ilə bağlı son hadisələr sübut etdi ki, təhlükəni tamamilə aradan qaldırmaq həmişə mümkün deyil.

Batareya hüceyrəsi həddindən artıq qızdıqda, onun içərisində qazlar yığılmağa başlayır. Onu şişirdirlər və nəticədə qabığın bütövlüyünü pozur, oksigenin daxil olmasına və yanğına səbəb olmasına şərait yaradırlar.

Bəs həddindən artıq istiləşmə necə baş verir? Həddindən artıq yüklənmə səbəbindən, bu da batareya hüceyrələrində arzuolunmaz kimyəvi reaksiyalara səbəb ola bilər ki, bu da yenidən yanğına səbəb ola bilər”.

Belə anlaşılır ki, bütün bunların ən çox yayılmış səbəbi qısaqapanmadır. Qluşenkovun fikrincə, bu, batareyanın zəif dizaynının və ya istehsal qüsurunun nəticəsi ola bilər. Batareyanın həddindən artıq doldurulması anodda litium metalın yığılmasına səbəb olduqda qısa qapanma molekulyar səviyyədə də başlaya bilər. Bu böyümələr sözdə dendritlərə çevrilir.

"Bu proses dəfələrlə təkrar olunduqca, dendritlər iki elektrod arasındakı ayırıcıya nüfuz edə bilər" deyə Qluşenkov izah edir: "Bu, qısa qapanmaya səbəb olacaq və batareyanı dərhal boşaldacaq və çoxlu istilik əmələ gətirəcək."

Şübhəsiz ki, yanğın riski narahatlıq doğurur. Ancaq daha böyük çətinlik odur ki, belə bir yanğını söndürmək o qədər də asan deyil. Bu, batareyaya daxil olan bütün kimyəvi maddələrlə bağlıdır. Bu kimyəvi maddələr batareya partlamazdan əvvəl yığılan qazlar yaradır.

Nyukasl Universitetinin professoru Pol Kristensen isə “The Financial Times”a deyib: "Elektrikli avtomobil və ya enerji anbarında yanğınla necə mübarizə aparacağımıza dair qəti cavabımız yoxdur. Litium-ion batareyalar planetimizi karbonsuzlaşdırmaq üçün vacibdir. Lakin onların cəmiyyətə nüfuz etməsi onlarla əlaqəli risklər və təhlükələr haqqında faktiki biliklərimizi xeyli üstələyib”.

Belə güman etmək olar ki, yeni dövrün elektrikləşmə inqilabının gətirdiyi risk minimaldır. Əks halda, hər gün batareyanın yanması xəbərini eşidərdik. Ancaq əslində, Kristensenin fikrincə, son vaxtlar kifayət qədər çox batareya yanması baş verib. 2018-ci ildən indiyədək olan dövr üçün cəmi 38 fakt qeydə alınıb. O cümlədən, bu yanğınlardan biri Böyük Britaniyadakı Orsted akkumulyator anbarında və biri Arizonada “Arizona Public Services” tərəfindən idarə olunan batareya anbarında baş verdi.

Mütəxəssislərin fikrincə, riski azaltmağın yolu akkumulyator hüceyrəsində yığılan qazları tez bir zamanda buraxmaqdır. Bununla belə, tez buraxmaq yerinə yetirməkdən daha asandır. Bununla yanaşı, “The Financial Times”ın qeyd etdiyi kimi, risk yalnız litium-ion batareyaların, o cümlədən evdə istifadənin daha geniş tətbiqi səbəbindən artacaq.

Bəs belə olan halda, bəşəriyyəti potensial risk daşıyan elektrikləşmə trendinə sürükləməyin nə əhəmiyyəti var? Əgər sıravi insanın min bir məhrumiyyət və həvəslə pulunu yığıb aldığı elektromobil, insanları toplu halda daşıyan elektrikli avtobuslar onlar üçün nəqliyyat vasitəsindən çox “ölümə aparan vasitə”yə çevrilmək potensialı daşıyırsa, bu təbliğatın məqsədi nədir? Digər tərəfdən, arxa planda ABŞ-ın, ön planda isə İsrailin icraçısı olduğu Livanda peycer əməliyyatı belə texnologiyaların silah və qətl aləti kimi istifadə oluna bilməsi ehtimalının çox olduğunu göstərir. İqlimin korlanmasını önləmək üçün yeni texnologiya kimi təqdim olunan bu elektrikləşmiş sistemə keçid nəinki dövlətlərarası müharibələrdə, eləcə də insanların sui-qəsdlə aradan götürülməsi məqsədilə yeni üsul rolu oynayacaq.

Ülviyyə ŞÜKÜROVA

P.S. Mövzunu davam etdirəcəyik.